Her dönemin vazgeçilmezi olan hatta özele indirgersek her evin gözdesi domates, salatalardan çorbalara, soslardan pizzalara kadar geniş bir alanda yer edinmiştir. Domatesin tarihinde Avrupa aslında pek fazla yer edinmez. Çünkü domates Avrupa’ya özgü değildir ve ayrıca Avrupa’ya ilk geldiğinde süs bitkisi olarak kullanılıyordu.
Örneğin İngilizler, ilk dönemlerde domatesin zehirli olduğuna inanıyordu. Bu sadece İngilizlerle de sınırlı değil Avrupa bile böyle düşünüyordu. Domatesin Avrupa tarihine geçmeden önce ilk olarak kökeninden bahsetmek gerek. Domatesin ilk olarak Güney Amerika’da çıktığına inanılıyor daha doğrusu günümüzde Güney Amerika bitkisi olarak biliniyor.
Domatesin Kökeni
Domatesin kökeninin Güney Amerika’da bulunan Peru, Ekvador, Şili ve Bolivya’yı kapsayan And Dağları olduğu söyleniyor.
Domates sözcüğü ise İspanyolca ”tomate” kelimesinden gelmektedir, ki bu da Aztek dili Nahuatl ”tomatl”dan gelmekte. İlk olarak Nahuatl dilinden geldiğine göre domatesler öncelikle MS 700 civarlarında Aztekler tarafından yetiştirildiği biliniyor. Küçük, ekşi, kiraz domates, Lycopersicon esculentum gibi birçok türü bulunan domatesler, Aztekler ve diğer halklar tarafından kullanılmıştır. Günümüz Meksika’sında da yemek kültüründe önemli bir yeri bulunmakta.
Domatesin Avrupa Macerası
Domatesin Avrupa pazarına girişi, Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfinden sonra gerçekleştiği söyleniyor bunun yanında İspanyol denizci Hernán Cortés, Aztek kentini ele geçirince domates tohumlarını Avrupa’ya taşıdığı da söyleniyor. Avrupa’ya gelişi muamma fakat sonrasında Akdeniz ikliminde yetişebildiğini gören İspanyollar, kolonilerinde domatesin üretimini teşvik etti. Ardından İspanyol tarlalarında 1540’larda yetişmeye başlayan domatesler, bir asır sonra Avrupa’nın gözdesi olacaktı.
Domates, İspanya ve İtalya’nın Akdeniz iklimine uyumlu olduğu için kolayca yetişmiştir fakat ilk yıllarda süs bitkisi olarak görülüyordu, çünkü halk başlangıçta onların zehirli olduğunu düşünüyordu bundan dolayı da yemeklerde pek az kullanılmıştır. Ayrıca birçok farklı ad bile verilmiştir; mesela İtalyanlar, göz alıcı sarı renginden dolayı ona ”altın elma” anlamına gelen ‘pomodoro’ (pomo ve d’oro kelimelerinin birleşimi) ismini vermişlerdir.
Domates asıl olarak 17. yüzyılın sonlarında gıdada kullanılmıştır. Örneğin İtalyanlar 18. yüzyılın başlarına kadar domatesi dekoratif amaçlarla kullandılar. Birçok renk ve güzellikte süs eşyası olarak biçimlendirdiler. Fakat 18. yüzyılın başlarında domatese özel tarif kitapları yazıldı, kullanımı gittikçe çoğaldı.
Günümüzde ise 2019 verilerine göre domatesi en çok Çinliler üretiyor (62,8 milyon ton), onu 19 milyon ton üretim ile Hindistan ve 12,8 milyon ton ile de Türkiye takip ediyor. ABD ise 10,9 milyon ton üretim ile dördüncü sırada yer alıyor.
Kaynaklar: http://www.vegetablefacts.net/vegetable-history/history-of-tomatoes/
https://www.grapesandgrains.org/2017/08/tomato-history-from-andes-to-europe-and-america.html?m=1
Uzayla – Kültür Evreni
