Öncelikle ''Amentü'' (Credo), dinlerin inanç esaslarının bir kalıp haline getirilip anlatıldığı küçük eserlerdir.
Yahudilerin kutsal metinlerinde, nelerin zorunlu iman ilkeleri olduğu açık ve gerçek olarak anlatılmamıştır. Bundan dolayı da, Yahudiler arasında nelerin iman veya inanç ilkeleri olduğu konusunda tartışmalar çıkmıştır.
8. yüzyılda İslam’da kelam ilmi ortaya çıkmıştır ve Orta Çağ’da Yahudi kelamcılar inanç esaslarını tespit etmeye çalışmışlardır. Bu tespitlerle uğraşan ilk bilgin, filozof olan İskenderiyeli Philo’dur (Philon, MÖ 20-MS 50). Ardından bu konuda öne çıkanlar sırasıyla: Saadia Gaon (882-942), Abraham ben David (1125-1199), Musa İbn Meymün (Maimonides, 1135-1204), Hasdai Crescas (1340-1410) ve Yosef Albo’dur (1380-1444).
Yahudi Amentüleri
1 – Philo’nun (Philon) Amentüsü beş ilkeden oluşur.
- Tanrı vardır ve hükmeder.
- Tanrı birdir.
- Bu evren Tanrı tarafından sonradan yaratılmıştır.
- Yaratma birdir.
- Yaratmayı ilahi takdir idare eder.
Philon, o dönemler de Helenistik kültür içinde büyüdüğü için Mişna ve Talmud yazarları ile Yahudi teologları onun Amentüsü’ne pek itibar etmemişlerdir.
2 – Saadia Gaon’un Amentüsü
Saadia Gaon’un Amentüsü ise sekiz ilkeden oluşmaktadır.
- Alem sonradan yaratılmıştır.
- Tanrı tek olup, cismi yoktur.
- Vahye iman şarttır.
- İnsan mutlaki olmaya, ruhen ve bedenen günahlardan sakınmaya davet olunmuştur.
- Mükafat ve ceza haktır.
- Ruh saf ve temiz yaratılmıştır, ölüm anında bedeni terk eder.
- Yeniden dirilme haktır.
- Mesih’i beklemek, hesap ve nihai yargı haktır.
3 – Moşe ben Maimon’un Amentüsü
İslam dünyasında Musa İbn Meymün, Batı’da ise Maimenides olarak bilinen Moşe ben Maimon’un Amentüsü 1180 yılında yazılmıştır ve on üç ilkeden oluşur.
- Tanrı var olan her şeyi yarattı ve onlara hükmetti.
- Tanrı birdir ve O’ndan başka Tanrı yoktur.
- Tanrı cisim değildir ve hiçbir şekilde tasvir edilemez.
- Tanrı ezeli ve ebedidir.
- İbadet sadece Tanrı’ya yapılır ve O’na ortak koşulmaz.
- Yalvaçların bütün sözleri haktır.
- Efendimiz Musa’nın yalvaçlığı haktır; kendisinden önceki ve sonraki yalvaçların en büyüğüdür.
- Elimizdeki Tora, Tanrı tarafından Musa’ya verilen Tora’nın aynasıdır.
- Tora değişmeyecektir ve gelecekte Tanrı başka Tora da göndermeyecektir.
- Tanrı insanın bütün işlerini ve düşüncelerini bilir.
- Tanrı, emirlerini yerine getirenleri mükafatlandırır, ihlal edenleri cezalandırır.
- Mesih gelecektir.
- Tanrı’nın bildiği bir zamanda ölümden sonra dirilme gerçekleşecektir.
Bu Amentüler arasında en çok benimsenen, Moşe ben Maimon’un Amentüsü’dür. Amentüler ve Tora birlikte değerlendirildiğinde Yahudiliğin iman esasları: 1. Tanrı’ya iman, 2. Yalvaçlara iman, 3. Ahirete iman, 4. Meleklere iman, 5. Mesih’in geleceğine iman.
Kaynak ve ileri seviye okumalar için: Üç Dinin Tarihi – Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar
Uzayla – Kültür Evreni
